1
0
di Vittoria Minetti
A l’é nassùa a Forn Canavèis (Turin) ël 23 dë stèmber dël 1926 da
Ménico Vieta e Gioana Arban, la tersa ‘d neuv frej. Sò pare a fasìa
l’ovrié e soa mare a fasìa ij travaj ëd ca e a cudìa la famija.
Na vòlta finìa la scòla bassa a l’é andàita a travajé a la Facem ëd
Forn Canavèis.
Dël 1949 a l’é sposasse e a l’ha avù na fija.
Soa famija a l’ha daje man fòrta a la lòta partisan-a, a l’ha
colaborà con ij comandant Nicola Alfonso Prospero, ëd la brigada
Garibaldi ch’a fasìa 47 e Giusèp Trione (Spartaco II), ëd la
brigada ch’a fasìa 49 a ‘rcurperé ij lans ëd j’Aleà, stërmé ij
përzoné inglèis e a passeje informassion a le squadre partisan-e
ch’a j’ero piassà an diverse località ‘d montagna dzora a Forn
Canavèis.
Ant ël mentre ch’as combatìa la bataja dël Monte Soglio dël 22
d’agost dël 1944 e Rosalia a cercava ëd porté ant un pòst sicur la
masnà dël comandant Spartaco, a l’é stàita ferìa ant na manera
motoben gravosa da na scaja ëd morté.
Mersì a sò contribut a la Resistensa, a l’han arconossùje la
qualìfica ëd “Partigiana Combattente” dla brigata Garibaldi ch’a
fasìa 49.
I son nassùa a Forn Canavèis ël 23 dë stèmber dël 1926. I son la
tersa ‘d neuv frej.
Mè pare a travajava ant na fusin-a mecànica dël Forn e mia mare,
con tute cole masnà, a fasìa ij travaj ëd ca e a-j dasìa deuit a na
vaca ant la stala.
Ij nòstri a l’han mandane tuti a scòla, i l’oma mach fàit la scòla
bassa bele che anlora, la pì part ëd le masnà a fussa tnù a ca
sensa amprende nì a lese nì a scrive.
2
Al Forn a-i era tante usin-e e, na vòlta finìa la scòla, a l’era bel fé
a trové un pòst ëd travaj.
E parèj mi, Lina e Mariuccia, le mie doe seur pì veje e mè frel
Batista, ch’a j’era ‘d doi agn pì giovo che mi, durant la guèra i
travajavo già. Mia famija a l’era tuta da la part dij partisan.
Mè pare a l’era fin-a licensiasse da l’usin-a përchè a vorìa nen
costruì j’arme për j’alman.
I stasìo ant la borgà Vieta e, avzin a noi, a-i stasìa un comandant
partisan, Nicola Alfonso, ch’a l’era tant amis ëd mè pare.
A l’avìa riunì a ca soa vàire përzoné inglèis e un di a l’ha ciamaje
a mè pare ëd deje na man për cudije.
Mia famija a l’avìa na bàita a Ribondi, na borgà pen-a dzora a
Vieta, andova ch’i ‘ndasìo da istà. Lì mè pare a l’avìa scondù
prima quatr peui singh inglèis e tute le neuit a ‘ndasìa a porteje
da mangé. Ël pan a-j lo dasìa a lor e nojàutri is contentavo dla
polenta.
I l’avìo fin-a mostaje a j’inglèis a fé la bagna càuda e lor a l’avìo
apressiala motoben.
Mia mama a l’avìa tant riguard: a fasìa ‘n manera ch’a fusso
sempe polid e ardissà, a-j lavava e a-j ëstirava la ròba da butesse
adòss.
A j’ero ‘d brav fieuj e an vorìo bin përchè a capìo ij sacrifissi ch’i
fasìo për lor e j’arzigh ch’i corìo për ten-je stërmà.
A nojàutri masnà a l’avìo mostane a conté an inglèis: one, two,
three…
A l’han passà tut l’invern da noi. Peui, na sèira, un ëd lor a l’ha
dije a mè pare d’avèj vist na përson-a ch’a girolava ant j’anviron
ëd la bàita.
Mè pare a l’ha capì ch’a l’era dventà tròp arzigos ten-je lì.
Se ij fassisti o j’alman a l’avèisso trovaje, a l’avrìo fusiliane tuti.
Mè pare a sonava ‘l clarin e, ëd vòlte, a ‘ndasìa a la Calma, na
borgà dòp Cheuri e lì a l’avìa conossù diverse famije.
Ël di apress a l’é sùbit andàit sù an serca ‘d cheicun ch’a
podèissa sconde ij përzoné inglèis. “Fastudieve nen për ël mangé:
3
i continuerai a portéjlo mi. Vojàutri i dovreve mach ten-je scondù
ambellessì përchè mi i peuss pì nen felo”
A l’é stàit bon a përsuade cheicun e parèj a l’ha spostà j’inglèis a
la Calma. Tutun lor a vnisìo sempe giù a trovene përchè a j’ero
tacasse tant a noi.
Im arcòrdo ‘ncora ij sò nòm: Pari, Wilson, Dominique, Monti,
George, Ponte, Gianni, Rinaldo…
I l’avìo batiaje nojàutri Gianni e Rinaldo ma lor a l’avìo ‘d nòm
inglèis. Mia mare a l’era tacasse parèj tant a Rinaldo che a mè
frel pì pcit a l’ha butaje sò nòm.
I l’oma peui savù che George a l’han falo përzoné j’alman, a l’é
mòrt an Almagna e brusà ant ij forn crematòri.
Pari e Wilson, dòp la guèra, a l’han trovaje mòrt ant la giassa, a
la Galissia.
Cand che j’aleà a l’han liberà Roma, Ponte a l’é vnùit a salutene.
“I vado ancontra ai mè compatriòta, s’i riesso a gaveme la
ghirba, i torno a troveve dësnò, s’im vëdde pì nen, avertì ij mè ch’i
son mòrt” a l’ha dije a mia mare antramentre ch’a lavava ij patoj
al pòst da lavé. Ëd chiel e ‘d Monti i l’oma pì nen savù gnente.
Dominique a l’han pijalo e fusilialo ‘nsema a dj’àutri disdeut
partisan a Forn.
J’ùnich ch’a son salvasse a son ëstàit Gianni e Rinaldo. Na vòlta
finìa la guèra a son ëvnùit a trovene, Rinaldo con la morosa për
ch’i la conossèisso.
I soma ‘ncora scrivusse për ‘n pò ‘d temp peui i soma përdusse ‘d
vista.
Mè pare a ‘ndasìa ‘dcò a cheuje j’arme che j’aleà a lansavo con ij
paracadute peui a j’ëscondìa ant la stala ‘d nòsta bàita a Ribondi.
A ‘ndasìa anans e ‘ndaré tuta la neuit, pòvr’òm, sensa fesse giuté
da gnun.
Un pò prima ‘d nòsta bàita a j’era un grop ëd partisan ëd la 49ª
brigà Garibaldi.
Sò comandant, Spartaco, a stasìa a Cimapiasole, na borgà pen-a
pì sù dla nòstra, ant l’obergi ‘d mia magna.
4
Nojàutri i ‘ndasìo sempe a porteje le neuve a sti partisan. Con na
sapa a spale e chèich atrass ëd campagna për fé vëdde, s’a
l’avèisso fërmane, ch’i andasìo a travajé ant ij camp.
La matin dël 22 d’agost dël 1944, i j’era ‘n camin ch’i calava da
Ribondi për andé a travajé. A l’avìo giusta pijame a la Facem,
n’usin-a dël Forn, e col-lì a l’era mè scond di ‘d travaj.
As disìa ch’a dovèissa riveie j’alman, a smijava ch’a fusso già
rivà an Prajon. Mia mare a l’ha dime: “Anans d’andé a travajé va
giù a buté Giuseppe ant l’avis”.
Spartaco, visadì Giuseppe a stasìa a Cimapiasole con soa fomna
Vanna e doe masnà: Graziella e Romilda ch’a l’avìo tre agn l’un-
a e n’ann l’àutra.
Cand ch’i son rivà a Cimapiasole, Vanna e j’era pì nen, a l’era
già scapà da le part ëd Cheuri e a l’avìa lassaje Graziella a mia
magna.
“Se ij tedesch am ciamo i-j diso ch’a l’é mia cita” a l’ha dime mia
magna.
Tant lor a l’avìo nen le fòto dle cite.
“Romilda i la pijo mi” i l’hai proponuje a Giuseppe “ma a venta
ch’i torna ‘ndaré për portela da mia mama”.
Giuseppe a l’ha compagname fin-a a la capela ‘d San Bërnard,
peui chiel a l’é scapà al Colle dël Bandito, andova ch’a j’era già
j’àutri dla 49ª, butà an vardia da mi antramentre ch’i calava. Mi i
l’hai pijà l’àutr senté ch’a portava ai Ribondi.
Na vòlta rivà lì, i l’oma comensà a sente ‘d colp. I l’oma pensà
d’andesse a stërmé ant n’àutra bàita pì àuta ch’a l’avìa le muraje
pì spësse e i soma an-naviasse tute ‘nsema: la granda, la mama,
j’avzin-e ‘d ca e mi sù për ël senté.
Pròpi antramentre ch’i marciavo për rivé sù, a l’é s-ciopaje la
bataja e nojàutre i soma trovasse an mes.
Ij partisan a sparavo dal Bandito e j’alman, da ‘ndova ch’i j’ero
nojàutre, a rëspondìo al feu. Mi i l’avìa Romilda ‘n brass e i la
tënnìa s-ciassa për nen ch’a la ciapèisso.
5
A na certa mira i l’hai sentù un mal fòrt a la drita dla schin-a,
tant me ch’i l’avèissa avù un feu ‘ndrinta: na scaja ‘d morté sparà
dai partisan a l’avìa ciapame ant un polmon.
I l’hai sentù mia granda dije a mia mare: “Gioana, la Rosalia a
perd ëd sangh!”
Con l’àutr brass i l’hai strenzù la cita ‘ncora pì fòrt e i son
andàita anans bele ch’i l’avèissa mal e i tribulèissa a tiré ‘l fià.
Na vòlta rivà a la bàita, a l’han portame ant la stala e a l’han
cogiame dzora a na bala ‘d paja.
Ant la stala a j’era na vaca malàvia con un taj ant la lenga, la
padron-a a la curava con në strass ambibì d’asil. Për fërmé ‘l
fluss dël sangh, a l’han disinfetame con l’asil ëd la vaca.
Mè cusin Riccardo, ch’a l’era al colle del Bandito, cand ch’a l’ha
savù ch’i j’era stàita ferìa, a l’é calà giù për vëdd-me. A l’é rivà
con la camisa rossa da garibaldin.
I l’hai rusalo për l’imprudensa ch’a l’avìa fàit ma chiel a l’avìa
vorsù vëdde coma ch’i stasìa a tuti ij cost sensa pensé a lòn ch’a
l’avrìa poduje capité.
I son ëstàita ant la stala da tre bòt dël dòp mesdì fin-a a des ore ‘d
sèira cand ch’a l’é rivaie mè pare.
Cheicun a l’avìa già avertilo che ant nòstra famija a j’era na
përson-a ferìa. Ant ij pais la vos a cor.
Mè pare con dj’àutri doi a l’han butà sù na barela con dij tòch ëd
bòsch, a l’han cariame e a l’han portame fin-a a la borgà
Cimapiasole, andova ch’a j’era già ‘l médich ch’a më spetava.
Ël prim, dëdnans, a l’avìa na lanterna për fé lus ant ël senté
përchè oramai a l’era neuit topa.
Mersì a cola lus, im arcòrdo d’avèj vist tanti alman mòrt. Ij sò
compagn a j’ero scapà sensa cheuje-je përchè ij cecoslovach a
j’ero andàit anans a sparé con ij morté da Pialpëtta, un pòst për
rivé a monte Soglio.
Mia magna a l’avìa peui contà che j’alman, për la por d’ësse
ciapà o ferì a j’ero fin-a scondusse ant j’armari ‘d sò obergi.
6
A l’era stàita un-a dle ràire vòlte che ij partisan a vagnavo na
bataja.
“I son contenta” i l’hai pensà, “I son ferìa ma almanch a l’han
vagnà!”
Ël médich a l’ha visitame a Cimapiasole, a l’ha dit ch’a duvìo
porteme a Rivara, a l’ospidal për feme ij ragg. A ventava savèj
andova ch’a l’era finìa la scaja përchè as vëddìa mach ‘l beucc
d’andova ch’a l’era intrà.
A l’han compagname a l’ospidal con un car tirà da ‘n caval,
cogià dzora a ‘n matarass.
Cand ch’i soma rivà a Maglio, un pòst ëdzora a Rivara, ij
partisan ëd Burlando a l’avìo pen-a tenduje n’amboscà a j’alman.
I l’hai torna vist tanti mòrt.
A Rivara a l’han fame ij ragg e a l’han vist che la scaja a l’avìa
forame ‘l polmon e a l’era fërmasse sota a la còsta.
A gavela a j’era pì d’arzigh che a lassela anlora i son tenumla.
Për pì ‘d n’ann i l’hai avù djë sboch ëd sangh peui, për boneur, pì
gnente.
Ancora adess, cand ch’i l’hai ‘d dëspiasì gròss o i son tant
ëstraca, am fà un pòch mal.
I l’hai dovù sté tant temp cogià sensa podèj ausseme. Tuti am
dasìo për mòrta. A l’era fin-a rivaie ‘l parco, don Felice, a
porteme j’euli sant.
Spartaco a vnisìa sempe a troveme përchè i l’avìa salvaje la
ghirba a soa cita butandje mè còrp dëdnans a chila. A l’é vnùit
fin-a ‘l di prima ch’a lo massèisso..
A l’avìa dime: “I vado a ca a Corgnè. Is vëddoma doman!” Nopà
a l’han faje n’amboscà pròpi dëdnans a ca soa e a l’han massalo.
.
Nì mi nì mia famija i l’oma avù quàich arconossiment për lòn ch’i
l’oma fàit.
Tutun, cost’esperiensa a l’ha lassame un sens dë sté bin, na gòj,
ch’i son sempe portame dapress.
7
L’ùnich arconossiment che mia famija a l’ha avù a l’é stàita na
bërgamin-a da part ëd j’inglèis.
Na vòlta finìa la guèra, con na vitura gròssa, a l’é rivaie ant la
borgà ‘d përson-e sconossùe ch’a ciamavo ‘d Domenico Vieta. A-i
era gnun ch’a-j disèissa chèich còs përchè a l’avìo por për mè
pare ma ‘l bòrgno a l’ha dije andova ch’a stasìa.
A l’ha tambussà ‘n bel pess prima che mia mare as decidèissa a
duverté. Cand ch’a son presentasse a l’han dije d’esse stàit
anformà che soa famija a l’avìa tënnù scondù singh inglèis.
A l’han faje tut pien ëd domande e a son fasse dé ‘d soe fòto.
L’ann apress le fòto a son tornà ‘ndaré con na bërgamin-a scrita
an italian e an inglèis. A j’ero ij mersì për l’agiut ch’i l’avìo daje
ai soldà inglèis.
I chërdo che le fomne a l’abio daje un gròss contribut a la lòta
partisan-a.
La matin ch’i son andàita a pijé Romilda a Cimapiasole, im
arcòrdo che Spartaco a l’ha ciamaje a na fija, na partisan-a,
d’andeje ancontra a j’alman e ‘d tiré un colp ëd pistòla për minca
alman ch’a j’era. Chila a l’é partìa sùbit an mòtò. A l’avrìo nen
falo ‘n tanti!
Am ven ëdcò ‘n ment na fomna dla famija Giacoletto ch’a ‘ndasìa
a sërché ij partisan mòrt, a-j portava a ca, a-j lavava e a-j vestìa.
Nen tuti anlora a l’avìo ‘l coragi ‘d fé na còsa parèj.
Trascrizione e traduzione in lingua piemontese tratto da libro “Donne e Resistenza in Canavese – il tempo
non cancelli le tracce”, a cura di Maria Paola Capra.
+ There are no comments
Add yours